Oddali życie za bliźnich
Z Mateuszem Szpytmą - historykiem, pracownikiem IPN - rozmawia Włodzimierz Rędzioch
Włodzimierz Rędzioch: - Gdzie znajduje się wieś Markowa, z której pochodzili Ulmowie?
Mateusz Szpytma: - Wieś Markowa położona jest w archidiecezji przemyskiej. W okresie międzywojennym Markowa była jedną z największych polskich wsi. W 1931 r. liczyła 931 domów, w których zamieszkiwało 4442 mieszkańców - olbrzymią większość stanowili katolicy, ale żyło tu także około 120 Żydów.
- Co wiadomo o rodzinie Ulmów?
- Wiemy bardzo dużo, bo Józef, urodzony w 1900 r., znany był doskonale w całej wsi. Wszechstronnie utalentowany, jako pierwszy w Markowej prowadził szkółkę drzew owocowych. Propagował nierozpowszechnione jeszcze wówczas uprawy warzyw i owoców. Zajmował się pszczelarstwem i hodowlą jedwabników, co wzbudzało ciekawość całej wsi. Zachowały się dyplomy, które otrzymał za swą działalność rolniczą. Był także działaczem społecznym - pracował między innymi w katolickim związku młodzieży, jako bibliotekarz i fotograf. Jego największą pasją było właśnie fotografowanie. Wykonał tysiące zdjęć, które zachowały się do dziś; pięknie fotografował swoją małżonkę i dzieci. Mamy także jego zdjęcia. Wybranką Józefa stała się najmłodsza córka Jana i Franciszki Niemczaków - Wiktoria, urodzona w 1912 r. Małżeństwo było doskonale dobrane i darzyło się miłością. Ulmowie szybko doczekali się potomstwa. W ciągu siedmiu lat małżeństwa urodziło się im sześcioro dzieci: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia. Wiosną 1944 r. miało się urodzić następne, siódme dziecko.
- Jaka była sytuacja w Markowej w czasie okupacji hitlerowskiej?
- Po zajęciu Polski Niemcy stworzyli nowy podział administracyjny. Do utrzymania "porządku" na terenach wiejskich oraz w mniejszych miastach zobowiązana była m.in. żandarmeria. W czasie okupacji niemieckiej Żydzi pozbawieni zostali wszelkich praw. Musieli przeprowadzać różnorakie prace na rzecz okupanta, nie mogli wykonywać swoich zawodów. Wkrótce rozpoczęto zakładanie gett. Latem i jesienią 1942 r. Niemcy wymordowali większość żydowskich mieszkańców Markowej. Przy życiu pozostali ci Żydzi, którzy wcześniej ukryli się w chłopskich domach. Jedną z rodzin, które zdecydowały się na bohaterską decyzję ukrycia Żydów, była rodzina Ulmów. W ich domu znalazło schronienie ośmioro Żydów: pięciu mężczyzn z Łańcuta o nazwisku Szall - znany przed wojną handlarz bydłem z synami oraz Gołda i Layka Goldman z małą córką.
- Jakie motywy kierowały Ulmami w podjęciu tej trudnej decyzji?
- Józef Ulma znany był z życzliwości dla Żydów. Wcześniej innej rodzinie żydowskiej pomógł sporządzić kryjówkę w jarach. Zapewne kierowały nimi miłość do drugiego człowieka, współczucie i świadomość tego, co czeka Żydów, jeśli nie otrzymają pomocy.
- Co się stało w 1944 r.?
- Prawdopodobnie posterunkowy granatowej policji poinformował kolegów z żandarmerii niemieckiej o miejscu, gdzie ukrywali się Żydzi. Dowódcą grupy ekspedycyjnej był szef posterunku żandarmerii niemieckiej w Łańcucie porucznik Eilert Dieken. O świcie 24 marca żandarmi dotarli do zabudowań Józefa Ulmy, położonych na krańcu wsi. Niemcy pozostawili na uboczu furmanów z końmi i wraz z obstawą złożoną z granatowych policjantów udali się pod dom. Wkrótce rozległo się kilka strzałów - jako pierwsi zginęli Żydzi. Naocznymi świadkami pozostałych rozstrzeliwań byli furmani, którzy zostali przez Niemców przywołani rozkazem, by przyglądać się, jaka kara może spotkać wszystkich ukrywających Żydów. Jeden z furmanów, Edward Nawojski, podaje, iż widział, jak wyprowadzono z domu gospodarzy - Józefa i Wiktorię Ulmów - i rozstrzelano ich. Jak podaje świadek: "W czasie rozstrzeliwania na miejscu egzekucji słychać było straszne krzyki, lament ludzi, dzieci wołały rodziców, a rodzice już byli rozstrzelani. Wszystko to robiło wstrząsający widok". Po zastrzeleniu rodziców, wśród krzyków, żandarmi zaczęli się zastanawiać, co zrobić z dziećmi. Po naradzie Dieken zdecydował, że należy je rozstrzelać. Nawojski widział, jak trójkę lub czwórkę dzieci osobiście rozstrzelał Joseph Kokott. Słowa tego zgermanizowanego Czecha, wypowiedziane po polsku do furmanów, wryły się głęboko w pamięć Nawojskiego: "Patrzcie, jak giną polskie świnie, które przechowują Żydów". Zginęli: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia i siódme dziecko w łonie matki, na kilka dni przed terminem urodzenia. W ciągu kilkudziesięciu minut zginęło siedemnaście osób.
- Dzięki pomocy innych Polaków, którzy przechowywali ich po domach aż do końca wojny, w Markowej przeżyło co najmniej 17 Żydów (w 2004 r. siedem osób żyło w Izraelu, Kanadzie i USA). Podam chociaż jedno nazwisko: Helena i Jan Cwynarowie ukrywali jako pastucha pod fałszywymi dokumentami Żyda Radymna Abrahama Segala, który żyje obecnie na przedmieściach Hajfy i ma 12 wnuków. Utrzymuje kontakty z mieszkańcami Markowej, interesuje się sprawami wsi.
- Czy tragiczna i heroiczna historia rodziny Ulmów jest we wsi żywa?
- Tak, o czym świadczy fakt, że wzniesiono im pomnik, na którym umieszczono napis: "Ratując życie innych, złożyli w ofierze własne. Józef Ulma, jego żona, Wiktoria oraz ich dzieci: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia, Nienarodzone. Ukrywając ośmiu starszych braci w wierze, Żydów z rodzin Szallów i Goldmanów, zginęli wraz z nimi w Markowej 24 III 1944 r. z rąk niemieckiej żandarmerii. Niech ich ofiara będzie wezwaniem do szacunku i okazywania miłości każdemu człowiekowi! Byli synami i córkami tej ziemi, pozostają w naszym sercu".
24 marca 2007 r., dokładnie 63 lata po zbrodni na Rodzinie Ulmów i ukrywanych przez nich Szallach i Goldmanach, odbyły się w Markowej rocznicowe uroczystości.
"Niedziela" 16/2007
W kościele parafialnym pw. św. Doroty w Markowej odprawiona została Msza św., a następnie ulicami wsi przeszła Droga Krzyżowa w intencji beatyfikacji sług Bożych Rodziny Ulmów. Miejscowe władze oraz zaproszeni goście (m.in. Przewodniczący Rady Miasta Krakowa) złożyli kwiaty pod odsłoniętym 3 lata temu, w 60. rocznicę zbrodni, pomnikiem ku czci Ulmów. Młodzież z miejscowego gimnazjum w krótkim montażu poetyckim "Osiem Błogosławieństw" przedstawiła motywy podjęcia decyzji przez Ulmów o ukrywaniu Żydów.
Odbyła się także zorganizowana przez Towarzystwo Przyjaciół Markowej wieczornica - wspomnienia o zamordowanej rodzinie. Głos zabrało kilku żyjących jeszcze świadków (sąsiadów i krewnych) życia Ulmów. Z perspektywy dokumentów ich sylwetkę przedstawił historyk z IPN, o specyfice procesu beatyfikacyjnego opowiedział postulator z diecezji przemyskiej.