Już pierwsze słowa Starego Testamentu mówią o wodzie obejmującej Wszechświat. Woda to jeden z czterech żywiołów; całe życie pochodzi z wody, a według najstarszych opisów, również biblijnych, kiedyś całą przestrzeń wokół człowieka otaczała i wypełniała woda – pramorze. Woda od wieków miała znaczenie oczyszczające i życiodajne. Symbolika wody może być pozytywna, np. dotycząca życia czy uzdrowień, lub negatywna, np. dotycząca zagrożeń, złych mocy. Może też mieć znaczenie obojętne, np. gdy symbolicznie poprzez wodę określimy całą społeczność ludzką lub wiernych Kościoła jako zbiór niezliczonych kropel wody. Woda w czasie obrzędu inicjacji – chrztu – symbolizuje powrót do narodzenia i oczyszczenie. Znaczenie oczyszczenia występuje w formie dosłownej – zmycie brudu, krwi itp., ale i symbolicznej – oczyszczenie z grzechu pierworodnego, leczenie duszy. Woda jest też atrybutem fizycznego uzdrawiania, co widzimy w wielu scenach biblijnych.

Sięgając do najwcześniejszych źródeł, zauważmy, że cud Mojżesza, który wyzwala ze skały strumień wody, to zapowiedź sakramentalnych źródeł zbawienia otwieranych przez Chrystusa. Znana jest nam też głęboka symbolika chrztu Jezusa. Woda jest przedmiotem cudu w Kanie podczas jej przemiany w wino; Jezus uspokaja fale Jeziora Galilejskiego jako złe siły otaczające człowieka, woda wypływa z boku Zbawiciela na krzyżu. Woda jest symbolem łaski i zbawienia, obrazem Ducha Świętego.

Wody używa się w różnych rytuałach liturgii nabożeństw chrześcijańskich oraz ceremoniach – do poświęcania murów wznoszonej świątyni, kropienia żywych i zmarłych, święcenia różnych przedmiotów nie tylko liturgicznych, ale i powszechnego użytku, a w Polsce również do święcenia potraw wielkanocnych.

Symbolika wody sprawia, że naczynia na wodę nabierają też znaczenia symbolicznego. W dawnych wierzeniach każdy zbiornik na wodę rytualną przypominał pierwotny ocean, np. wody Genesis, nad którymi unosił się Duch Boży, zanim rozpoczęło się dzieło stworzenia. Woda chrzcielna nabiera szczególnego marynistycznego znaczenia, kiedy używa się jej w ceremonii nadania imienia nowo budowanym statkom. Poza symbolicznym aktem podkreślenia powstania statku – nowego dzieła sztuki okrętowej, powierza się go Opatrzności Bożej, aby mu nie zagrażały przeciwne wiatry i fale.

Morze – wyraz potęgi Boga

W tekstach Starego Testamentu, mimo że tworzył je naród pasterski, z uwagi na historię Izraelitów na terenach w obrębie morskich wód – Morza Śródziemnego, Morza Czerwonego i Zatoki Perskiej, alegoryczne znaczenie wód mórz otwartych wykorzystywano wielokrotnie. Morze oznacza pierwotne wody lub wody życia, przez które można przeprawić się bezpiecznie tylko z pomocą Bożą. To sam Pan Bóg pierwotne wody nazwał morzem. W Starym Testamencie morze ukazane jest jako wyraz potęgi Boga, który jest władny wykorzystać je do swych celów – napomnienia lub zagłady. Obfite wody potopu przynoszące zagładę są karą za grzechy, ale również zapowiedzią nowego narodzenia po wyjściu z arki. Zjawiska żywiołowe na morzu – jak sztorm – symbolizują ataki zła, które mogą doprowadzić do katastrofy statku, co odczytuje się jako metaforę tragedii w życiu człowieka. I tak, dzięki woli Pana, niebezpieczne morze zostało osuszone, by Izraelici przeszli je bezpiecznie. W oczach lądowego ludu Izraela, ze względu na specyficzny charakter pogodowy, nawet Jezioro Galilejskie w opowiadaniach biblijnych często występuje jako morze. W jego pobliżu lub na powierzchni rozgrywały się ważne wydarzenia działalności Chrystusa. Tam miał miejsce cud uciszenia wód Morza Galilejskiego przez Jezusa. Można to interpretować jako symbol zbawczej interwencji Opatrzności Bożej, której w pełni należy zaufać. Widzenie morza w symbolice pogłębiło się jeszcze w pierwszych wiekach, gdy chrześcijaństwo rozszerzało się na basen Morza Śródziemnego, a morskie drogi wodne były podstawowymi trasami transportu ludzi i towarów. Stąd w sztuce, tej najdawniejszej i późniejszej aż po dzisiejsze czasy, morze jest jednym z najważniejszych atrybutów symboliki marynistycznej.

Omawianie symboliki morza uzupełnijmy spostrzeżeniem, że nawet kolor czerwony, używany od XII wieku aż do dzisiaj, oznacza w liturgii Kościoła morze. Taką interpretację koloru czerwonego podał już w I wieku Józef Flawiusz, wyjaśniając prastarą tradycję Izraelitów, opartą na wskazaniach Prawa Mojżesza, że barwa purpurowa przedstawia morze, ponieważ żyją w nim ślimaki szkarłatne, zwane też szkarłatnikami.

Rzeka metaforą losu człowieka

Płynąca woda rzeki oraz cały jej bieg od źródeł do ujścia sprawiają, że symbolizuje ona życie. Przepływająca woda rzeki może oznaczać płynność i zmienność stworzonego świata. Rzeka staje się też metaforą ludzkiej egzystencji od narodzin do śmierci. Taki wymiar symboliczny miała rzeka w Starym Testamencie w opisie o rajskim ogrodzie, nieopodal drzewa życia. Rzeka Nil miała szczególne znaczenie dla Mojżesza jako miejsce jego powtórnych narodzin, nadając bieg jego losowi naznaczonego obecnością Boga. Rzeka także reprezentuje wodę życia i uzdrawiania. W wodzie rzeki Jordan nastąpił chrzest Jezusa i początek jego życia aż do męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania. Rzeki są też atrybutem niektórych świętych. Znane są obrazy św. Krzysztofa z Dzieciątkiem Jezus na rękach, przekraczającego rzekę. Św. Julian Szpitalnik był przewoźnikiem przez rzekę.

Symbolika wody w świątyniach na Pomorzu Zachodnim

Symbolika wód, morza, fal morskich i rzek jest bogato reprezentowana w naszych świątyniach na Pomorzu Zachodnim. Zacznijmy od konkatedry pw. św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim, gdzie w obrębie bogato zdobionej ambony z 1682 r., powstałej dzięki fundacji księcia Ernesta Bogusława de Croy, są trzy obrazy, na których znajdują się fragmenty z widokami wód, stanowiąc odwołanie do symboliki. Pierwszy obraz na dolnej płaszczyźnie skosu schodów prowadzących na podest ambony jest alegorią życia wiecznego. Widać na nim powierzchnię wód u stóp wzgórza, zboczem idą postacie ludzkie – każda z nich niesie swój krzyż przez morze łez do Maryi i dalej do Chrystusa. Drugi obraz owalny, nad drzwiami wejściowymi na schody ambony, przedstawia Chrystusa jako Dobrego Pasterza ze swoimi owieczkami – wiernymi wyznawcami. W dali widoczna jest rzeka, której wartki nurt może być symbolem niebezpieczeństw życia. Na trzecim obrazie, umieszczonym na płycinie drzwi wiodących na ambonę, od góry widać orła z młodymi siedzącymi na jego rozwartych skrzydłach. Obraz ten może być ilustracją legendy o starym orle szybującym ku słońcu, aż spali mu ono skrzydła i oczy. Wtedy orzeł, poszukując ochłody i ratunku w czystej, źródlanej wodzie, spada ku ziemi i nurkuje – stąd na obrazie widoczne są powierzchnie wód. Kolejny element marynistyczny w konkatedrze kamieńskiej znajduje się na obrazie wkomponowanym w ozdobną barokową kratę z roku 1684, oddzielającą transept. Kratę u dołu zdobią cztery malowidła ze scenami biblijnymi. Jedno z nich ilustruje ofiarę składaną przez Abrahama. W oddali zaznaczony jest nurt rzeki, który można interpretować jako symbol życia darowanego przez Pana Boga Izaakowi, synowi Abrahama. Symbolikę wzburzonych fal morskich jako niebezpieczeństw życia pokazano w kościele pw. św. Jacka w Stepnicy na dwóch alegorycznych kolorowych obrazach w płycinach ambony pochodzącej z 1741 r. Pokazują one łodzie żeglujące po morzu.

Wyjątkowymi, unikatowymi przykładami wykorzystania symboliki morza i fal są obrazy Jezusa Miłosiernego. Pierwszy, oryginalny obraz powstał w Wilnie w 1933 r. pod wrażeniem mistycznych przeżyć Faustyny, siostry ze Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia. Obraz przedstawia postać Jezusa na tle, które na oryginalnym obrazie, powielanym w wielu kopiach, nie jest wyraźnie określone. Nam udało się natomiast odszukać obrazy z tłem, na których występują powierzchnie wód. Jeden taki obraz umieszczono na ścianie obok prezbiterium w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Międzywodziu. Na obrazie autor pokazuje stojącego Jezusa na powierzchni morza z falami, nawiązując w ten sposób do morskiego charakteru kościoła w miejscowości nadbałtyckiej. Ma to również wymowę symboliczną, jakby kroczący Pan Jezus przychodził do nas, mocą swoją utrzymując się na powierzchni wód.

Do widoków morskich nawiązują obrazy ukazane na barwnych witrażach trzech okien wschodniej ściany w kościele pw. Chrystusa Dobrego Pasterza w Szczecinie. Ich twórcą jest prof. Czesław Dźwigaj z Krakowa. Pokazujemy jeden z tych obrazów, na którym widać zarysy powierzchni morza, fale oraz ptaki wodne. Dekoracyjne fale morskie zobaczymy też w kościele pw. św. Piotra Apostoła w Międzyzdrojach na mozaikowym obrazie ściennym, wykonanym z kolorowych płytek szklanych. Tematem obrazu jest wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem nad modlącą się w łodzi postacią ludzką. Fale uzupełniają tło tej sceny. Szczególnym przykładem połączenia kilku elementów symbolicznych jest dekoracja metaloplastyczna drzwiczek tabernakulum w kościele pw. Miłosierdzia Bożego w Wysokiej Kamieńskiej. Dzisiaj symbole te nie są widoczne, gdyż zakrywa je nowa, z 2012 r., bogatsza dekoracja. Pierwotną na drzwiczkach tworzą m.in. dwie linie fal morskich, ryba oraz kotwica u podnóża krzyża.

Zachęcamy Czytelników do własnych poszukiwań symboliki wodnej, a tych kilka wstępnych słów, mamy nadzieję, pozwoli lepiej uchwycić znaczenie różnych dekoracji naszych świątyń.