Kiedy myślimy o przedwojennych dziejach Kościoła katolickiego na terenie obecnej diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, to najczęściej wspominany archidiecezję wrocławską lub diecezję berlińską. Jednak takie miejscowości jak Wschowa, Szlichtyngowa, Babimost. Międzyrzecz, Skwierzyna, Pszczew czy Rokitno swoje centrum religijne miały umiejscowione w Pile. Przed wojną to w tym mieście znajdowała się siedziba Wolnej Prałatury Pilskiej, czyli prawdziwego Kościoła lokalnego. Współczesny Kodeks Prawa Kanonicznego tak wyjaśnia, czym są prałatury terytorialne; to „oznacza część Ludu Bożego w określonych granicach terytorium. Ze względu na szczególne warunki, piecza o ten lud zostaje powierzona prałatowi (...), który kieruje nim, na podobieństwo biskupa diecezjalnego, jako własny jego pasterz”.

Jak doszło do powstania prałatury?

Powstanie Prałatury Pilskiej było związane ze zmianami granicznymi po I wojnie światowej. Powstanie odrodzonego Państwa Polskiego wpłynęło na korektę zarówno dotychczasowych granic politycznych, jak i kościelnych. Znaczna część Wielkopolski została przyłączona do Polski. Jednak zachodnie krańce znalazły się w granicach Republiki Weimarskiej. Z tych terenów Niemcy utworzyli nową prowincję pod nazwą Grenzmark Posen Westpreußen, czyli Pogranicze Poznań Prusy Zachodnie. Siedzibą nowej jednostki została w 1919 r. Piła. Utworzono tu urzędy rejencyjne, a do samego miasta przenieśli się urzędnicy z Bydgoszczy.

Poza granicami niepodległej Polski znalazły się niektóre parafie archidiecezji poznańskiej, gnieźnieńskiej oraz diecezji chełmińskiej. W zaistniałej sytuacji arcybiskupi gnieźnieńsko-poznańscy i biskupi chełmińscy mieli ograniczoną możliwość sprawowania swej władzy na oddzielonych terytoriach. Pojawił się więc pomysł, aby dla terenów tych utworzyć delegaturę. Dokonał tego arcybiskup gnieźnieńsko-poznański Edmund Dalbor dekretem z 22 listopada 1920 r., tworząc Delegaturę Arcybiskupią z siedzibą w Tucznie. 1 grudnia abp Dalbor zarząd delegaturą zlecił ks. dr. Robertowi Weimannowi, czyniąc go swoim wikariuszem generalnym dla tych terenów.

Tuczyńskie dzieje

Delegat arcybiskupi urzędował przy kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Tucznie. Siedzibą delegatury został stojący nieopodal zamek Wedlów-Tuczyńskich. Władze cywilne niemieckie uznały istnienie delegatury w 1921 r.

Jak wspomniałem, pierwszym delegatem arcybiskupim, a później administratorem apostolskim w Tucznie był ks. kan. dr Robert Weimann. Zanim objął urząd w Tucznie, był kanonikiem w Poznaniu. Ks. Weimann interesował się przeszłością Kościoła. Wydał nawet kilka prac na ten temat. Delegaturą zarządzał 5 lat. Zmarł 10 sierpnia 1925 r. w 55. roku życia. Pochowano go w kościele w Tucznie 17 sierpnia.

Początkowo delegatura obejmowała tylko dekanaty odłączone od archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej. Biskup chełmiński Augustyn Rosentreter początkowo nie zgodził się, aby jego dekanaty pozostałe za granicą oderwać od macierzystej diecezji. Później zmienił zdanie i zaproponował dwie koncepcje mające rozwiązać problem jurysdykcji. Pierwszy zakładał utworzenie osobnej delegatury dla tych terenów. Druga propozycja zmierzała do przyłączenia ich do istniejącej delegatury w Tucznie. Władze niemieckie opowiedziały się za tym drugim rozwiązaniem. Decyzję w tej sprawie podjęła także Stolica Apostolska, przyłączając dekanaty Złotów, Lębork, Bytów i Człuchów delegaturze w Tucznie. Nie były to jednak zmiany ostateczne. 1 maja 1923 r. papież Pius XI ustanowił Administraturę Apostolską Tuczno, podporządkowując ją bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.

Po śmierci ks. kan. Weimanna administratorem apostolskim został mianowany ks. Maksymilian Kaller. Tenże w 1926 r. podjął decyzję o przeniesieniu siedziby administracji do Piły.

Pilski etap

Rok 1926 otwiera w dziejach dotychczasowej administracji nowy etap. Umiejscowienie jej w Pile – stolicy rejencji – ułatwiało wiele spraw organizacyjnych. Od samego początku problemem najważniejszym był nienaturalny obszar. Bardzo utrudniało to komunikację. Piła jako największe miasto tego okręgu dawała przynajmniej szansę na pokonanie niektórych trudności.

31 sierpnia 1930 r. weszły wżycie postanowienia bulli apostolskiej „Pastoralis nostri offici”, mocą której dotychczasową Administrację Apostolską w Pile przemianowano na Niezależną Prałaturę Pilską. Tworzyło ją 75 parafii, 8 wikariatów i jedna placówka duszpasterska. Prałatura Pilska została przyłączona do metropolii wrocławskiej, a każdorazowy prałat z Piły stawał się członkiem Episkopatu Niemiec z prawem głosu.

Smutną kartą dziejów prałatury jest fakt zwalczania wszelkich przejawów polskości po 1926 r. Zabroniono nie tylko polskiej mowy, ale nawet i barwy białej i czerwonej w kościołach. Co gorliwsi niemieccy księża zabraniali ministrantom ubierać czerwone sutanele i białe komże. Miały się one kojarzyć z polskimi barwami narodowymi. W zamian nakazywano noszenie czarnych sutanel.

W 1930 r. ks. prał. Kaller został mianowany biskupem Ermland (biskupstwo warmińskie ze stolicą we Fromborku). Sakrę biskupią przyjął 28 października w Pile. Jego następcą, 25 lutego 1931 r., został ks. dr Franz Hartz. Niestety, także pod jego rządami rugowano polskość z kościołów Prałatury Pilskiej.

Ks. Hartz zarządzał Niezależną Prałaturą Pilską do 1945 r. 26 stycznia wieczorem opuścił Piłę na polecenie Gestapo. Większość księży niemieckich także opuściła swoje placówki. Zostali głównie kapłani dekanatu lęborskiego, gdyż w zdecydowanej większości uważali się za Polaków i mówili po polsku.

Gorzowskie dzieje Prałatury Pilskiej

15 sierpnia 1945 r. kard. August Hlond mianował ks. Edmunda Nowickiego administratorem Administracji Apostolskiej Kamieńskiej, Lubuskiej i Prałatury Pilskiej. Siedzibą nowej administracji nie została Piła, lecz Gorzów. W Pile nie zachowało się wiele. Kuria była spalona. Brakowało dokumentów. Nowa polska administracja kościelna musiała życie katolickie na tym terenie organizować od nowa. Zostały jednak pilskie parafie. W nazwie administracji gorzowskiej Prałatura Pilska funkcjonowała do 1950 r. W latach 1950-67 obszar ten nazywano Ordynariatem Gorzowskim. W 1967 r. podniesiono go do rangi Administracji Apostolskiej Gorzowskiej podległej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Ostatecznie, w sensie kanonicznym, Prałatura Pilska przestała istnieć w 1972 r., kiedy to decyzja Stolicy Apostolskiej została zniesiona, a jej ziemie włączono do diecezji gorzowskiej i koszalińsko-kołobrzeskiej.

Warto jeszcze wspomnieć o niemieckich diecezjanach Prałatury Pilskiej po 1945 r. Mieszkańcy zostali w zdecydowanej większości przesiedleni do Niemiec. Ks. Hartz zmarł 15 lutego 1953 r. w Hüls k. Krefeld. W Niemczech byłą prałaturą zarządzali: w latach 1953-64 ks. Ludwig Sebald Polzin, a w latach 1964-72 ks. Wilhelm Volkmann. Pewną ciekawostką może być fakt, że w 1953 i 1964 r. obradował w Niemczech konsystorz Prałatury Pilskiej, którego ważność była potwierdzana przez Stolicę Apostolską.

Współcześnie w Pile robi się bardzo wiele, by poznać dawne, kościelne dzieje miasta. historia Delegatury Arcybiskupiej w Tucznie i Prałatury w Pile to także przedwojenna historia parafii na całym wschodnim krańcu naszej diecezji. Tuczno i Piła wpisały się w dzieje tych dekanatów już na zawsze.