Powszechnie wiadomo że, Symbol wiary składa się z trzech części, odpowiadających zasadniczo Trzem Osobom Trójcy Świętej. Wierzymy w Boga, który jest Ojcem i Synem, i Duchem Świętym. Zgodnie z tym schematem trzecia część Credo rozpoczyna się od słów: „Wierzę w Ducha Świętego” i wskazuje nie tyle na Ducha Świętego jako Trzecią Osobę Trójcy, co na Ducha Świętego jako dar Boga w historii zbawienia.

O ile o Ojcu i Synu umiemy mówić wiele, o tyle Duch Święty pozostaje dla nas w znacznej mierze Bogiem nieznanym. O Duchu Świętym nie należy i nie można mówić w oderwaniu od pozostałych Osób Boskich. Pokazuje to wyraźnie św. Jan w opisie pierwszego spotkania Chrystusa Zmartwychwstałego z Apostołami. Duch jest tchnieniem Syna, jest pierwszym darem Jezusa, po Jego powstaniu z martwych (J 20,19-23). Niemożność wypracowania osobnej nauki o Duchu Świętym, w oderwaniu od pozostałych Osób Boskich, należy do istoty Trzeciej Osoby Boskiej czyli Parakleta (Pocieszyciela). Istotą Ducha Pocieszyciela jest to, że jest On jednością Ojca i Syna, że jest On ich Duchem. Duch Święty to Miłość, która łączy i buduje wspólnotę, która nie wprowadza podziału. Tam gdzie jest podział, gdzie ma miejsce burzenie, tam nie ma Ducha Bożego. Miłość i jedność to podstawowe cechy Ducha Świętego.

Duch jako jedność i miłość

Chcąc mówić o jedności i miłości w Duchu Świętym, przyjrzyjmy się fizjonomii Ducha Świętego przez analizę imienia „Duch Święty”, której dokonał św. Augustyn. Podczas gdy Ojciec i Syn ujawniają właściwości pierwszej i Drugiej Osoby Trójcy Świętej już przez swe określenia własne „Ojciec” i „Syn”, określenie „Duch Święty” wcale nie ukazuje jakiejś szczególnej własności Trzeciej Osoby Boskiej. Przeciwnie mianem tym można by nazwać pozostałe dwie Osoby Trójcy Świętej. Św. Jan chociażby przypomina, że Bóg jest Duchem, zaś już w Starym Testamencie jest mowa o tym, że jest on Święty. Wydaje się więc, że pójście tą drogą, by przez imię Duch Święty dojść do tego, kim jest Trzecia Osoba Boska, jest drogą donikąd. Tymczasem św. Augustyn właśnie w tym dostrzega właściwą cechę Ducha Świętego. Jeżeli wyraża się Go przez pojęcie oznaczające to, co wspólne Ojcu i Synowi, to znaczy, że Jego istotę stanowi bycie communio (wspólnotą) Ojca i Syna. Duch Święty stanowi więc jedność, w której istnieje sam Bóg, w której Ojciec i Syn dają się sobie nawzajem. To, co wspólne Ojcu i Synowi – jedność, zostaje wyrażone w Duchu Świętym. To właśnie Duch stanowi o jedność, w której istnieje sam Bóg, w której Ojciec i Syn dają się sobie nawzajem. To Duch tworzy jedność, buduje wspólnotę, jest sprawcą tożsamości, tworzy więzi. Objawiony został przez Jezusa Kościołowi jako Dar, który tworzy także komunię Kościoła.

Duch jako miłość

Trzecią Osobę Boską można określić także słowem „miłość”. Posłużmy się znowu analizami św. Augustyna. Według niego, w nazywaniu Ducha Świętego „Miłością” jest podobnie jak w nazywaniu Drugiej Osoby Trójcy Świętej terminami „Słowo” i „Mądrość”, choć określenia te oddają także, przymioty Boga w ogólności. W swej analizie potwierdzającej, że Caritas – Miłości oznacza Ducha Świętego, Augustyn zestawia ze sobą kilka wersetów IV rozdziału 1 Listu św. Jana. Najpierw w 12 wersecie napisane jest, że: Jeżeli miłujemy się wzajemnie, Bóg w nas trwa. Następnie w 16 wersecie św. Jan pisze, że: Bóg jest miłością, kto trwa w miłości, trwa w Bogu. Wreszcie w wersecie 13. znajdują się słowa: Poznajemy że trwamy w Nim, a Ona w nas, bo udzielił nam ze swego Ducha. W celu wyjaśnienia swego wywodu św. Augustyn dodaje jeszcze słowa Apostoła Pawła: Miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany (Rz 5,5). Zatem podstawowym dziełem Ducha Bożego jest jednocząca wszystko miłość.

Tymczasem od początku Kościoła istnieje napięcie między darami charyzmatycznymi – które utożsamia się z działaniem Ducha Świętego a kościelną hierarchią. Tertulian (+240), stając się montanistą postawił wyżej charyzmatyczne proroctwa niż posłuszeństwo hierarchii. Zaś sam Montan i jego Towarzyszki (prorokinie-charyzmatyczki) utrzymywali, że mówi przez nich Duch Święty, dlatego żądali bezwarunkowego posłuszeństwa ich nakazom. Pokonanie montanizmu uchroniło starożytny Kościół od niekontrolowanego subiektywizmu w działaniu religijnym, dziś jednak problem powrócił. Dlatego rozkwitowi ruchów charyzmatycznych – odwołujących się do Ducha Świętego i Jego darów – musi towarzyszyć badanie tych zjawisk, by wierni szukający autentycznej i żywiej relacji z Bogiem, nie wpadali w diabelskie sidła.

W tym celu Kongregacja Nauki Wiary (KNW) wydała kilka dokumentów, które pomagają właściwie rozeznać zjawiska duchowe, przypisywane – spontanicznie – działaniu Parakleta. W następnych tekstach przypatrzymy się tym dokumentom, pamiętając, że Kościół odmładza się na mocy Ewangelii, a Duch Święty stale go odnawia, budując i prowadząc go „poprzez rozmaite dary hierarchiczne i charyzmatyczne” (KNW, Iuvenescit ecclesiae, nr 1, Watykan 2016).