Związki Ojców Franciszkanów Konwentualnych z Zamościem są mocne i na trwałe zapisały się w historii Hetmańskiego Grodu. Już w 1589 r. na Przedmieściu Lwowskim, stanowiącym bazę przygotowawczą do budowy Zamościa, hetman Jan Zamoyski osadził Braci Mniejszych Konwentualnych reguły św. Franciszka. Osiedlili się oni przy drewnianym kościele Świętego Krzyża, który pełnił od 1584 r. funkcje parafialne. Po przeniesieniu siedziby parafii do nowo wybudowanej kolegiaty, świątynią świętokrzyską zaopiekowali się franciszkanie. Ok 1600 r. zbudowali przy niej drewniany klasztor.

W murach zamojskiej twierdzy

Zamiarem założyciela Zamościa było jednak, by Ordo Fratrum Minorum Conventualium miał swój klasztor wewnątrz murów twierdzy. W dzień św. Antoniego Padewskiego 13 czerwca 1637 r. odbyła się uroczystość położenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła. Świątynia pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, Świętych Franciszka i Antoniego, Katarzyny i Barbary – ufundowana przez ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrogskich, usytuowana została w północno-wschodniej części przyznanego franciszkanom placu, w pobliżu Bramy Lwowskiej. Kanclerz zadeklarował sumę 1600 florenów rocznie na potrzeby budowy kościoła i klasztoru, aż do całkowitego ich ukończenia. W 1665 r., gdy godność gwardiana piastował o. Bartłomiej Grzymalski, odbyło się uroczyste poświęcenie kościoła i klasztoru przez biskupa sufragana chełmskiego Mikołaja Świrskiego.

Bolesne karty historii

Burzliwe dzieje narodu polskiego dotknęły także zamojski klasztor franciszkanów. Niespodziewanie 8 stycznia 1672 r. wielki pożar w południowo-wschodniej części miasta zniszczył kościół i klasztor. Spłonęła biblioteka klasztorna oraz wiele sprzętów we wnętrzu kościoła. Troska ordynata Marcina Zamoyskiego pomogła zakonnikom przystosować wnętrze do użytku kultowego. Ordynat sprzyjał poczynaniom franciszkanów zamierzających nie tylko uzupełnić i upiększyć wnętrze kościoła, lecz także dokonać zmian w jego architekturze zewnętrznej.

W czasie I rozbioru Rzeczypospolitej Zamość został zajęty przez Austrię i włączony do Królestwa Galicji i Lodomerii. Czasy panowania austriackiego były ostatnim okresem funkcjonowania klasztoru i kościoła. Wkrótce po swej bytności w Zamościu cesarz Józef II wydał zakonnikom rozkaz przeniesienia do skasowanego w 1782 r. klasztoru klarysek. Do skasowanego w 1874 r. klasztoru franciszkanów zaś sprowadzono szarytki ze Lwowa, do opieki nad chorymi żołnierzami. Starania prowincjała zakonu o. Żaboklickiego oraz ordynata Andrzeja Zamoyskiego doprowadziły do powrotu zakonników do swego macierzystego kościoła i klasztoru w 1787 r.

Ocalał więc jeden z najpiękniejszych i najwspanialszych zabytków budownictwa krajowego i choć różne miał przeznaczenie, przez wiele lat był prawdziwą w swych zewnętrznych kształtach świątyni ozdobą Zamościa, aż do 1794 r., w którym uległ przekształceniom na szpital wojskowy. Franciszkanie wprawdzie mieszkali jeszcze w klasztorze, lecz wiadomo było, że są to ostatnie lata ich pobytu w Zamościu. Zajęty przez Austriaków kościół w 1808 r. przeznaczono na skład zboża, a klasztor na kancelarię wojskową. Po zdobyciu twierdzy przez wojska Księstwa Warszawskiego w 1809 r. funkcje kościoła i klasztoru pozostały niezmienione. Nadal kościół był magazynem, a klasztor stał się kancelarią wojskową i szpitalem zarazem. 13 lutego 1812 r. wydanym w Dreźnie dekretem króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta zdecydowano, aby dwa zniesione klasztory franciszkańskie – zamojski i szczebrzeski, ze wszystkimi sprzętami, jakie do nich należały, przeniesione zostały do dwóch innych konwentów tej samej reguły – Górecka i Puszczy Solskiej.

Świątynia zmieniona na kino

W 1926 r. otwarto w odremontowanym od środka gmachu kino o nazwie Stylowy. W latach 30. w budynku oprócz kina znajdował się teatr, Dom Ludowy, siedziby organizacji i instytucji społecznych, m.in. Powiatowej Kasy Komunalnej oraz Muzeum Regionalnego.

Po II wojnie światowej, w roku 1946 ulokowano tu Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych, funkcjonujące w murach pofranciszkańskich do roku 2006. Szkoła, która dzięki swej blisko półwiecznej działalności stała się chlubą miasta, zasłużyła na nową siedzibę odpowiadającą współczesnym wymogom nauczania w tego typu placówkach.

Spełniona nadzieja

Erygowanie diecezji zamojsko-lubaczowskiej ze stolicą biskupią w Zamościu pozwoliło z nadzieją myśleć o przyszłości budynku mieszczącego dotąd szkołę i kino. Znamienny jest fakt, że dokładnie po dwustu latach znów sacrum zapanowało nad profanum i 25 marca 1994 r. w uroczystość Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w oddanym franciszkanom kościele była celebrowana pierwsza po wielu latach Msza św. Rekoncyliacji kościoła dokonał biskup zamojsko-lubaczowski Jan Śrutwa.

Prace nad odbudową

Obecnie trwają prace mające na celu odtworzenie i wyeksponowanie zniszczonej poprzez liczne przebudowy XVII-wiecznej bryły zabytkowej świątyni franciszkańskiej wraz z elementami wystroju oraz otoczeniem. Ze względu na skalę i dawną klasę obiektu, niewątpliwie jest to zadanie wyjątkowe dla wszystkich zaangażowanych w to przedsięwzięcie stron: kościoła i zakonu, społeczeństwa, władz miasta i władz konserwatorskich oraz środowiska konserwatorów i architektów. Jest to wyzwanie organizacyjne i finansowe, ale również twórcze i naukowe.

Uroczystości jubileuszowe

Jubileusz 25-lecia powrotu Franciszkanów do Zamościa oraz odzyskania kościoła dla kultu religijnego i ustanowienia parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny obchodzono 25 marca br. w zamojskiej katedrze. Jubileuszowe uroczystości miały wyjątkowy wymiar i połączone zostały z dorocznym odpustem. Eucharystii przewodniczył pasterz diecezji, bp Marian Rojek. Wraz z nim przy ołtarzu modlił się bp pomocniczy Mariusz Leszczyński, duchowieństwo, przedstawiciele władz samorządowych. Wszystkich zebranych w katedrze powitał proboszcz franciszkańskiej parafii, o. Andrzej Zalewski.

Bp Mariusz Leszczyński w okolicznościowej homilii odniósł się do tajemnicy przeżywanej uroczystości. – Tajemnica zwiastowania obok zmartwychwstania Jezusa należy do najważniejszych wydarzeń w historii zbawienia. W niej spełniają się zapowiedzi proroków Starego Testamentu o narodzeniu Mesjasza z wolnej od grzechu Dziewicy Maryi – wskazał. Odwołując się do encykliki Jana Pawła II o Matce Odkupiciela wskazał na konsekwencje wypowiedzianego przez Maryję „Tak”. – Zwiastowanie Maryi to nie tylko radość, to także cierpienie. Zapowiedział je Symeon mówiąc: „a Twoją duszę miecz przeniknie”. Apogeum tego cierpienia było na Golgocie, gdy Matka stanęła pod krzyżem konającego Syna. To była największa próba wiary uwieńczona ponownym „fiat” – mówił bp Mariusz Leszczyński.

W głoszonym słowie, przypomniał też wydarzenia, które miały miejsce 25 lat temu. – Z kościoła Ojców Redemptorystów pw. św. Mikołaja wyruszyła procesja do dawnego kościoła Franciszkanów. Prowadził ją krzyż osadzony na drzewcu ze sztandaru tureckiego, który w 1683 r. zdobył pod Wiedniem ordynat Marcin Zamoyski. Odzyskana świątynia została ponownie poświęcona i przywrócona do kultu. Po raz pierwszy od ok. dwóch wieków celebrowano w niej Mszę św., której przewodniczył bp Jan Śrutwa wraz z biskupem franciszkaninem Błażejem Kruszyłowiczem – przypomniał bp Mariusz Leszczyński.

Podczas uroczystości 25 marca 2018 r. młodzież z parafii franciszkańskiej przyjęła z rąk bp. Mariana Rojka sakrament bierzmowania. Franciszkańskie uroczystości, które z racji prac remontowych przy kościele pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny miały miejsce w zamojskiej katedrze, rozpoczęły Diecezjalne Jerycho Różańcowe, czas nieustannej modlitwy przed Najświętszym Sakramentem. Każdego dnia, w wymiarze tygodnia lub jednego dnia, wspólnoty parafialne i zakonne podejmą modlitwę w intencjach wskazanych przez biskupa diecezjalnego. Ta modlitwa potrwa do 25 marca 2020 r. i zakończy się w sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej w Tomaszowie Lubelskim.

Ludzi dobrej woli, którzy chcieliby darem materialnym wesprzeć dzieło odbudowy Kościoła Ojców Franciszkanów, prosimy o wpłaty na ten cel (dane na stronie internetowej parafii).