Zespół polskiej biżuterii patriotycznej na Jasnej Górze jest jedną z większych i ciekawszych kolekcji muzealnych w Polsce. Przedmioty składane tu w ciągu wielu lat jako wota zawierają szereg cennych okazów, niektóre są unikatami. Do tych szczególnych darów należy duża grupa tzw. biżuterii patriotycznej. Biżuteria ta ze względu na występujące na niej symbole i hasła ma charakter specyficznie polski, nieznajdujący precedensu w dziejach biżuterii innych krajów. Odgrywała ona rolę i znaczenie symbolu demonstracji uczuć patriotycznych i religijnych.

Wyróżniająca się grupa biżuterii patriotycznej pochodzi z lat z 1860—1861 r. - z okresu żałoby narodowej, kiedy to Polki nosiły czarną, żałobną biżuterię z symbolami męczeństwa i niewoli. W zbiorach jasnogórskich z tego czasu zachowało się kilka charakterystycznych obiektów. Są to m.in. proste krzyże żeliwne upamiętniające manifestacje patriotyczne 1861 r. Noszą napisy: „25—27 LUT. — PAMIĄTKA — 8 KWIET. 1861" oraz symbole męczeństwa i niewoli – palmę i koronę cierniową. Krzyże te upamiętniały warszawską manifestację w 30. rocznicę bitwy w Olszynce Grochowskiej z 25 lutego 1861 r.

Z chwilą wybuchu powstania, 22 stycznia 1863 r., obok żałobnych elementów pojawiły się ozdoby z trójpolowym herbem polskim (Orzeł, Pogoń, Archanioł), a na wielu z nich występował symbol nadziei — kotwica. Często występowało godło Polski — orzeł. Z tego okresu w zbiorach jasnogórskich znajduje się m.in. duża srebrna brosza w formie krzyża, na którym jest umieszczona kotwica z orłem polskim i palmą męczeńską w otoku wieńca cierniowego, a także kilkanaście pierścieni o tej samej symbolice. Wśród tego okresu są także srebrne brosze z charakterystycznym dla biżuterii patriotycznej napisem: „Boże zbaw Polskę".

Biżuteria patriotyczna z okresu po 1864 r. ma specjalny charakter; pierścienie, krzyże i brosze wykonywane były rękami więźniów Cytadeli czy zesłańców syberyjskich. Jako tworzywo służyły więźniom najprostsze do zdobycia materiały: drewno, kości i włosie. Z tego czasu zbiory jasnogórskie przechowują czarną obrączkę wykonaną z włosia z napisem „Pamiątka niewoli".

Szczególne znaczenie ma krzyż ks. generała Stanisława Brzóski, ostatniego komendanta Powstania z 1863 r. Egzekucję na ks. Brzósce wykonano 23 maja 1865 r. Ks. generał był ostatnim powstańcem, który utrzymał się w Królestwie aż do późnej wiosny 1865. W 2008 roku duchowny został pośmiertnie uhonorowany przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego najwyższym polskim odznaczeniem - Orderem Orła Białego. Odznaczenie zostało przyznane za niezłomność ks. Brzóski w walce niepodległościowej, ale także jako hołd dla roli Kościoła w walce narodowej.

Jasna Góra i Zakon Paulinów odegrały bardzo ważną rolę w latach powstańczych zmagań o wolność Polski, był to także wpływ na budzenie świadomości narodowej Polaków. Matkę Bożą Jasnogórską Rosjanie nazywali główną Częstochowską Rewolucjonistką, a Polacy uważali Ją za Swoją Opiekunkę i duchową Hetmankę. Wizerunek Matki Bożej Jasnogórskiej widniał na powstańczych sztandarach i śpiewano o Niej w pieśniach patriotycznych.

W latach bezpośrednio poprzedzających Powstanie Styczniowe wyraz swych uczuć patriotycznych dawały pielgrzymki wchodzące na Jasną Górę z pieśniami religijno-patriotycznymi, z chorągwiami i sztandarami z polskimi orłami. Zakonnicy wygłaszali powitania i kazania w duchu patriotycznym, co władze uznawały za podburzające ludzi do manifestacji.

14 października 1861 roku wprowadzono w Częstochowie stan wojenny i zabroniono pielgrzymek, odpustów, urządzania wesel czy chrztów. Na Jasnej Górze śpiewano nieustannie w suplikacjach: „od powietrza, głodu, ognia i carskiej niewoli, wybaw nas Panie”.

W 1861 r. w Królestwie Polskim żyło 87 paulinów, a wśród nich 37 było w różny sposób zaangażowanych w działalność opozycyjną wobec rządu rosyjskiego. Za współpracę z powstańcami i „zły wpływ na wiernych” zakonnicy zostawali aresztowani, skazywani na więzienie i zsyłkę. Carscy żołnierze zamordowali o. Pawła Bohdanowicza i o. Augustyna Dębskiego. Nowicjusze i klerycy brali czynny udział w walkach powstańczych. Kleryk Zygmunt Trawiński brał udział w powstaniu i zginął w walce pod Lelowem.Nowicjusz Stanisław Bojanek walczył w oddziale ks. Brzóski. Otrzymał za to wyrok śmierci, ale w ostatniej chwili zamieniono mu ten wyrok na 12 lat robót katorżniczych.

Na skutek wydarzeń z lat 1861-1864 wielu paulinów znalazło się poza zakonem, inni pozostawali pod specjalnym nadzorem policyjnym za swe zaangażowanie na rzecz ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Ostatni prowincjał o. Piotr Kubarski został aresztowany w 1867 roku pod zarzutem, że jest odpowiedzialny za wszystkie nieporządki polityczne w klasztorze jasnogórskim. Był więziony na Pawiaku. Zamknięto wiele paulińskich klasztorów, a te, które pozostawiono znalazły się pod całkowitym nadzorem władz carskich.

Na Jasnej Górze tajne organizacje kolportowały patriotyczną prasę. W klasztorze istniała drukarnia, w której drukowano książki z patriotycznymi pieśniami.