O pielgrzymowaniu w Polsce (1)
Pielgrzymowanie w religiach świata
W procesach migracyjnych wielu krajów ważną rolę odgrywały i odgrywają nadal migracje wynikające z motywów religijnych. Pielgrzymki można zaliczyć do bardzo trwałych praktyk religijnych. Należą one do zjawisk o charakterze ponadkonfesyjnym i ponadczasowym. Wędrówki do uświęconych miejsc istniały od początków dziejów człowieka. Miejsca święte znajdowały się - i znajdują nadal - na wszystkich zamieszkanych kontynentach, niezależnie od charakteru czy stopnia rozwoju danej religii. W miarę upływu lat wykształcały się stałe szlaki pielgrzymkowe, którymi nieustannie wędrują ludzie do świętych miejsc lub którymi z nich powracają. Jako zjawisko religijno-społeczne pielgrzymki podlegały stałej ewolucji. Na ich formy zewnętrzne miały w ciągu stuleci wpływ uwarunkowania natury politycznej, historycznej, kulturowej, społecznej, ekonomicznej, a także religijnej. Niezmienna natomiast pozostawała sama istota tych migracji, a więc chęć obcowania z sacrum. Odbywane zbiorowo lub indywidualnie, stanowią bardzo rozpowszechnioną i popularną formę obrzędów we wszystkich niemal religiach świata.
Najogólniej rzecz biorąc, za pielgrzymkę uważa się podjętą z motywów religijnych podróż do miejsca uważanego za święte (locus spacer) ze względu na szczególne działanie w nim Boga lub bóstwa, aby tam spełniać określone akty religijne, pobożności i pokuty.
W religiach świata traktowanie pielgrzymek jako nakazu wiary ma różny charakter. W chrześcijaństwie pielgrzymki były od początku peryferyjną praktyką religijną w stosunku do centralnego w Kościele kultu liturgicznego. Wynikały one często ze spontaniczności wiernych, z potrzeb duchowych człowieka. Dla chrześcijanina pielgrzymka stanowi szczególną formę podróży, której celem jest szukanie Boga. Zapewne ważną rolę odgrywała zawsze, i odgrywa nadal, nauka wypływająca z Pisma Świętego, według której życie doczesne to stałe pielgrzymowanie pod przewodnictwem Chrystusa do prawdziwej ojczyzny, do "niebieskiego Jeruzalem" (Hbr 12,22-24).
Niektóre religie szczególnie sprzyjają pielgrzymkom przez swoje bardzo rygorystyczne nakazy wiary (islam) lub przez przypisywanie tym migracjom podstawowego niemal czynnika warunkującego uzyskanie ostatecznego zbawienia (np. hinduizm). W islamie pielgrzymka do Mekki (Hajj) stanowi jeden z pięciu filarów tej religii, których wypełnianie należy do obowiązków każdego muzułmanina. W hinduizmie pielgrzymka uważana jest za jedną z głównych praktyk religijnych, które powinien wypełniać wierny. Hindusi wierzą, że pielgrzymowanie stanowi bardzo istotny element wędrówki człowieka do uzyskania ostatecznego wyzwolenia. Według tradycji buddyjskiej, główne miejsca pielgrzymkowe miał wskazać sam Budda. Ważną rolę odgrywają pielgrzymki w judaizmie, zwłaszcza wędrówki do Jerozolimy i na groby świętych cadyków (chasydzi). Podobne zjawisko obserwujemy w innych religiach. Pielgrzymki mają również miejsce w społecznościach plemiennych Azji, Afryki, Australii z Oceanią czy Ameryki Południowej.
Odbycie każdej pielgrzymki (bez względu na jej długość) wymaga pokonania pewnej przestrzeni sakralnej (espace sacré). Granice, często umowne, oddzielają zazwyczaj takie miejsce od świata zewnętrznego, wyjęte jest ono również spod władzy świeckiej. Samo miejsce święte może mieć różny charakter przestrzenny, architektoniczny czy sakralny. Miejscami, do których wędrują pielgrzymi, mogą być zarówno elementy środowiska geograficznego, jak i obiekty stworzone przez człowieka. W pierwszym przypadku są to np. święte rzeki, ich źródła i ujścia w Indiach, święte góry w Japonii czy Chinach, święte groty w Malezji i Indiach, święte drzewa. W drugim przypadku miejsca pielgrzymkowe są zazwyczaj związane ze świątyniami (w których na ogół znajdują się relikwie świętych, wizerunki bóstw), z obrazami, rzeźbami, mauzoleami i grobami świętych. Wreszcie pielgrzymki kierują się do miejsc związanych z życiem i działalnością twórców religii (np. Chrystusa w Ziemi Świętej, Mahometa w Mekce i Medynie, Buddy w dolinie Gangesu).
Większość miejscowości pielgrzymkowych związanych jest z określoną religią. W niektórych jednak przypadkach ośrodek pielgrzymkowy przyciąga wyznawców kilku religii, np. Jerozolima (Izrael) przyciąga chrześcijan, żydów, muzułmanów; Waranasi (Indie) - wyznawców hinduizmu, buddyzmu, islamu i dżinizmu; Szczyt Adama (Sri Lanka) - buddystów, muzułmanów, w mniejszym zakresie chrześcijan i hinduistów.
Niektóre pielgrzymki mają charakter bardzo spektakularny. W średniowieczu były to przede wszystkim wędrówki do Santiago de Compostela w Hiszpanii, w czasach nowożytnych charakter taki zachowały m.in. muzułmańskie pielgrzymki do Mekki (hadżdż) czy sierpniowe pielgrzymki piesze na Jasną Górę w Częstochowie. Swoisty typ stanowią kilkuletnie niekiedy wędrówki religijne wyznawców hinduizmu wzdłuż świętych rzek i do świętych miast. Długość tras pielgrzymkowych jest zróżnicowana i waha się od kilku do kilku tysięcy kilometrów (np. hadżdż czy wędrówki pątników w Indiach). Czas ich trwania wynosi odpowiednio od kilku godzin do kilku lat. O ile ośrodki religijne o zasięgu regionalnym czy ponadregionalnym są często odwiedzane przynajmniej raz w roku, o tyle główne centra pielgrzymkowe poszczególnych religii wierni odwiedzają rzadziej, niekiedy tylko raz w życiu.
Charakterystyczny typ omawianych migracji stanowią tzw. pielgrzymki specjalistyczne, np. pielgrzymki chorych. Wiążą się one z przeświadczeniem wiernych o cudownych właściwościach miejsc kultu. Głównym motywem przyjazdów jest modlitwa i spełnienie określonych rytuałów (np. picie świętej wody, kąpiel itp.), aby w ten sposób wybłagać cudowne uzdrowienie. Wiara w nadprzyrodzone właściwości świętych miejsc była i jest nadal rozpowszechniona w większości religii. Do najbardziej znanych należą tzw. uzdrowienia lurdzkie. W Lourdes funkcjonują trzy duże obiekty szpitalne przyjmujące chorych pielgrzymów (ok. 80 tys. chorych rocznie).
Specyficzny rodzaj stanowią tzw. pielgrzymki zmarłych. Wywodzą się one z wiary, że pochowanie lub kremacja zwłok zmarłego w świętym miejscu zapewnia zbawienie (wyzwolenie) i wejście do raju. Do dziś zjawisko to obserwuje się przede wszystkim w islamie (zwłaszcza w Mekce, Medynie i świętych miastach szyitów) oraz w hinduizmie (w świętych miastach i świętych rzekach). Odciskają one istotne piętno na krajobrazie miejsc pielgrzymkowych. W miastach islamu wyraża się to rozległymi terenami cmentarnymi, w hinduizmie natomiast stosami pogrzebowymi na nabrzeżach świętych rzek.
Rozwój miejsca świętego zależał zawsze (i zależy nadal) od dynamiki kultu, a przede wszystkim od autorytetu danego bóstwa czy świętego w konkretnym środowisku społecznym. Impulsem do pojawienia się w określonym miejscu pielgrzymek mogą być też wydarzenia w obrębie danej religii (np. objawienia Matki Bożej w Lourdes czy Fatimie). We wszystkich religiach istnieje powszechne przekonanie, że ośrodki duże są bardziej przepojone sacrum niż ośrodki małe, lokalne.
Wbrew ogólnym we współczesnym świecie tendencjom do sekularyzacji, w przypadku migracji pielgrzymkowych obserwuje się od pewnego czasu ich gwałtowny rozwój. W religii katolickiej wpływ na to miały bez wątpienia liczne podróże apostolskie Jana Pawła II. Szacuje się, że w pielgrzymkach uczestniczy obecnie około kilkaset milionów osób rocznie, z tego blisko 200 mln to chrześcijanie. Można zaobserwować wyraźnie nasilającą się koncentrację migracji pielgrzymkowych do kilku czy kilkunastu głównych ośrodków. Obserwuje się to w przypadku wszystkich religii. Spośród 200 mln pątników chrześcijańskich ok. 80 mln (40%) wędruje do 20 najważniejszych centrów pątniczych. Przykładowo wymienić można Rzym i Guadalupe (każde po 12 mln osób), San Giovanni Rotondo (7 mln), Lourdes (6 mln), Fatimę (5 mln) czy Jasną Górę (4 mln). Podobnie 15 świętych miejsc islamu przyciąga ponad 10 mln (25% ogółu) pielgrzymów muzułmańskich (z tego Mekka ok. 5 mln wiernych).
Polska jako kraj pielgrzymek różnych wyznań i religii
Rola oraz miejsce Polski w światowych migracjach pielgrzymkowych są znaczące. Polska należy do tych nielicznych krajów świata, w których wielka aktywność pielgrzymkowa utrzymuje się nieprzerwanie od początków państwowości. W chwilach trudnych pielgrzymki stanowiły istotny czynnik kształtowania się tożsamości narodowej Polaków. Ośrodki kultu religijnego odgrywały zawsze ważną rolę obyczajową, bowiem pielgrzymowanie sprzyjało rozszerzaniu zainteresowań, pozwalało poznać inne środowisko, inne obyczaje, inne regiony i miejscowości. Pielgrzymki końca lat siedemdziesiątych i lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku stanowiły istotny czynnik zacieśniania nie tylko więzi lokalnych czy regionalnych, ale może przede wszystkim stwarzały jeden z najważniejszych elementów integracji narodowej Polaków. Piesze pielgrzymki na Jasną Górę stały się swoistym fenomenem religijnym, społecznym i kulturowym w skali ogólnoświatowej, zwłaszcza w świecie chrześ cijańskim. Wreszcie pielgrzymki odgrywały zawsze ważną rolę w pobudzaniu zainteresowań krajoznawczych i turystycznych Polaków.
* * *
W migracjach pielgrzymkowych uczestniczy 5-7 mln osób rocznie, a więc ponad 15% ludności Polski. Przez stulecia Polska była krajem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Odzwierciedleniem tego były i są nadal również migracje pielgrzymkowe. Obok katolików obrządków łacińskiego i wschodniego pielgrzymują wyznawcy prawosławia i islamu. W przeszłości pielgrzymowali członkowie wspólnot żydowskich, a w latach rozbiorów również polscy protestanci. Polacy stanowią obecnie około 5% chrześcijan pielgrzymujących na świecie i ponad 20% w Europie. Dane te upoważniają do tego, by zaliczyć Polskę do grupy najbardziej pielgrzymkowych krajów świata.
W Polsce rejestruje się ponad 500 sanktuariów pielgrzymkowych. Zdecydowana większość (98%) ośrodków pątniczych należy do Kościoła rzymskokatolickiego. W ośrodkach katolickich dominują sanktuaria maryjne - około 430 (ponad 85% ogółu), z tego ponad 200 z koronowanymi wizerunkami Matki Bożej.
Najważniejsze ośrodki katolickie mają zasięg międzynarodowy. Są to: Jasna Góra w Częstochowie, Kraków Łagiewniki, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska, Niepokalanów, Góra Świętej Anny, a w prawosławiu - Grabarka. Specyficznym ośrodkiem jest Oświęcim, w którym rejestruje się parapielgrzymki wyznawców różnych religii i wyznań z całego świata.
Grupę miejscowości o zasięgu krajowym stanowią ośrodki o zróżnicowanych tradycjach pielgrzymkowych: Piekary Śląskie, Gniezno, Warszawa, Zakopane Krzeptówki i prawosławna Jabłeczna.
Do grupy o zasięgu ponadregionalnym, tj. zazwyczaj obejmującym kilka diecezji, można zaliczyć 25 sanktuariów. Najbardziej znane to: Bardo Śląskie, Wambierzyce, Trzebnica, Ludźmierz, Tuchów, Kalwaria Pacławska, Kodeń, Leśna Podlaska, Gietrzwałd, Święta Lipka, Wejherowo, Swarzewo, Święty Krzyż, Dukla, Kałków-Godów oraz ośrodki prawosławne Supraśl i Góra Jawor, a także muzułmańskie w Bohonikach i Kruszynianach. Grupę ośrodków o zasięgu regionalnym tworzy blisko 135 sanktuariów, zaś o zasięgu lokalnym - 330. Wreszcie wspomnieć też należy o ośrodkach pielgrzymkowych żydów, zwłaszcza chasydów - w Krakowie, Leżajsku, Bobowej czy Nowym Sączu.
Prof. dr hab. Antoni Jackowski, dr Izabela Sołjan, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Zakład Geografii Religii.
"Niedziela" 32/2006