O pielgrzymowaniu w Polsce (2)
Pielgrzymowanie w religiach świata
Współczesny obraz polskich pielgrzymek
Głównym centrum pielgrzymkowym jest Jasna Góra (4-5 mln pątników rocznie). Kolejne miejsca zajmują: Kraków Łagiewniki (kult Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny, ponad 2 mln pielgrzymów), Licheń (ok. 2 mln) i Kalwaria Zebrzydowska (ok. 1 mln). Od początku lat 70. ubiegłego wieku zaczęła wzrastać ranga Niepokalanowa jako ośrodka pielgrzymkowego związanego z kultem Niepokalanej i św. Maksymiliana Marii Kolbego. Specyficznym ośrodkiem pielgrzymkowo-patriotycznym stała się w latach 80. Warszawa z grobem ks. Jerzego Popiełuszki.
Kościół prawosławny ma jeden ośrodek pielgrzymkowy o zasięgu międzynarodowym (Grabarka), jeden o zasięgu krajowym (Jabłeczna), dwa ośrodki o zasięgu ponadregionalnym (Supraśl, Góra Jawor) oraz ponad 10 o zasięgu regionalnym. Dla wyznawców judaizmu nadal głównym ośrodkiem jest Kraków, gdzie na cmentarzu Remuh pojawiają się pielgrzymi żydowscy ze wszystkich zakątków świata. Do dzisiaj swój zasięg międzynarodowy utrzymał Leżajsk. Natomiast życie religijne wyznawców islamu koncentruje się obecnie w Bohonikach i Kruszynianach.
Większość pielgrzymek katolickich wiąże się z kultem maryjnym. Pojawił się on na naszych ziemiach wraz z przyjęciem przez Polskę chrztu. Od początku też kult ten odgrywał ważną rolę w dziejach naszego kraju i narodu. Najtrafniej ujął to Jan Paweł II, mówiąc na Jasnej Górze 5 czerwca 1979 r., że Maryja "po swojemu kształtuje procesy dziejowe na polskiej ziemi".
Kult maryjny i związane z nim pielgrzymki zintensyfikowały się zwłaszcza po lwowskich ślubach Jana Kazimierza, złożonych 1 kwietnia 1656 r., w których oficjalnie proklamował on Matkę Bożą Królową Polski. Stanowiły one formę dziękczynienia za cudowną obronę Jasnej Góry w 1655 r.
Wśród historyków panuje na ogół zgodność, że od ślubów lwowskich Jana Kazimierza kult Maryi zaczął mieć charakter kultu państwowego i narodowego. Nastąpiło nieznane w innych krajach europejskich sprzężenie świadomości religijnej ze świadomością narodową. Zaznaczyło się to szczególnie w okresie rozbiorów Polski, a także w czasach najnowszych, w czasie rządów komunistycznych. Sanktuaria maryjne zawsze pełniły bardzo ważną funkcję integrującą Polaków z różnych zakątków kraju i o różnym statusie społeczno-zawodowym. Przejawiało się to przede wszystkim podczas licznych pielgrzymek.
Ośrodki kultu religijnego zaczęły też odgrywać ważną rolę obyczajową. Pielgrzymowanie sprzyjało bowiem rozszerzaniu zainteresowań, pozwalało poznać inne środowisko, inne obyczaje, inne regiony i miejscowości. Osobę, która nie odwiedziła jakiegoś cudownego miejsca czy nie odbyła dłuższej pielgrzymki, uważano po prostu za "prostaka".
Zdecydowana większość ośrodków kultu maryjnego (i nie tylko!) integrowała społeczności zarówno w skali lokalnej i regionalnej, jak i ponadregionalnej, a niekiedy również międzynarodowej (np. Jasna Góra). Integrowały one naród, bardzo często wbrew podziałom wyznaniowym czy społecznym.
Szczególna rola przypadała i przypada nadal pielgrzymkom pieszym, zwłaszcza zdążającym do sanktuariów maryjnych. Pielgrzymki piesze uważane są nadal za najbardziej "czystą", niejako "klasyczną" formę pielgrzymowania. Głównym centrum tego pątnictwa jest Jasna Góra, ale pielgrzymki piesze notuje się w przypadku niemal wszystkich sanktuariów. Polacy wędrują pieszo również do Ostrej Bramy, a w ostatnich latach coraz więcej Polaków pokonuje pieszo szlak wiodący do św. Jakuba w Santiago de Compostela. Pątnicy, wędrując niekiedy kilkanaście dni szlakiem pielgrzymkowym, spotykają się z mieszkańcami różnych regionów, różnych miast i wsi. Nawiązuje się niewidzialna nić pojednania i wytwarza się poczucie swoistej wspólnoty - zarówno religijnej, jak również społecznej i narodowej.
Szczególne natężenie ruchu pielgrzymkowego notuje się w okresie głównych uroczystości religijnych, związanych zazwyczaj z ważniejszymi odpustami. Łącznie w Polsce w głównych ośrodkach o zasięgu co najmniej regionalnym notuje się ponad 450 dni odpustowych. Do najważniejszych i najpowszechniej występujących należą odpusty związane ze świętami Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny (31 maja), Jej Wniebowzięcia (15 sierpnia) i Narodzenia (8 września), a w Polsce również święto Królowej Korony Polskiej (3 maja) i Matki Bożej Szkaplerznej (16 lipca). Szczególnie obchodzone są święta związane z konkretnym sanktuarium i konkretnym wizerunkiem Maryi. Spośród takich odpustów najbardziej znany wiąże się ze świętem Matki Bożej Częstochowskiej (26 sierpnia), które ma zasięg międzynarodowy. Łącznie w przypadku blisko 20 sanktuariów ustanowiono święta związane ze znajdującymi się tam wizerunkami Maryi. W niektórych ośrodkach odpusty wiążą się też z rocznicą cudownego pojawienia się czczonego wizerunku Maryi (np. Leśna Podlaska, 26 września) lub rocznicą koronacji cudownego wizerunku. Niekiedy obok odpustów maryjnych odbywają się odpusty związane ze świętami Pańskimi (np. w Kalwarii Zebrzydowskiej, Piekarach Śląskich, Kalwarii Pacławskiej, na Górze Świętej Anny, w Wejherowie). Część głównych odpustów wiąże się czasami ze świętymi (m.in. ośrodki prawosławne).
W niektórych dzielnicach Polski silnie zaznacza się "regionalny" charakter pielgrzymek, które nierzadko zabarwione są swoistymi elementami ludowymi, folklorystycznymi. Odnosi się to przede wszystkim do obszarów górskich (zwłaszcza Karpat), Śląska, Kaszub, Kujaw, Warmii. Obok treści religijnych odpusty stanowią bowiem swoisty przegląd zwyczajów regionalnych. Przez stulecia głównym odpustom towarzyszyły wielkie jarmarki czy targi (np. Częstochowa, Kalwaria Pacławska, Kalwaria Zebrzydowska).
Polskę odwiedza obecnie ok. 1,5 mln pielgrzymów zagranicznych rocznie. Jeżeli spojrzymy na obecny zasięg przestrzenny oddziaływania poszczególnych sanktuariów katolickich, to zdecydowanie wyróżniają się Jasna Góra (500 tys. obcokrajowców z ponad 80 krajów) i krakowskie Łagiewniki (ok. 500 tys. pielgrzymów z blisko 90 krajów). W Łagiewnikach pątnicy zagraniczni stanowią blisko 25% ogółu pielgrzymów. Jest to najwyższy odsetek w Polsce i jeden z najwyższych w Europie (przykładowo Lourdes - 15%). W prawosławiu przyjazdy pielgrzymów zagranicznych notuje się zwłaszcza w Grabarce. Coraz bardziej ożywione są wędrówki religijne chasydów z całego świata na groby świętych cadyków, zlokalizowane w różnych częściach Polski. Wymienić należy również Oświęcim, gdzie przyjazdy obcokrajowców wynikają często z motywów religijnych.
Wskazania na przyszłość
Ośrodkami, które - według naszej oceny - powinny być w pierwszej kolejności celem stale udoskonalanej pracy duszpasterskiej oraz przedsięwzięć inwestycyjnych i ekonomicznych, są:
1. Jasna Góra. Nadal będzie głównym ośrodkiem kultu religijnego Polaków z całego świata, a także czcicieli Matki Bożej Częstochowskiej, którą rozsławił na kuli ziemskiej Jan Paweł II. Sanktuarium jest położone w centrum Europy, na styku chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego. Położenie to często określamy jako "ekumeniczne". Przez miasto można poprowadzić szlaki pielgrzymkowe o zasięgu ogólnoeuropejskim, ze Wschodu na Zachód i z Północy na Południe. Zasięg pielgrzymek ma charakter ogólnoświatowy. Wyróżnikiem Jasnej Góry są pielgrzymki piesze, w których uczestniczy coraz więcej osób z zagranicy. Ze względu na ich tradycję i zasięg przestrzenny pielgrzymki te zalicza się w literaturze przedmiotu do najważniejszych migracji religijnych na świecie.
2. Kraków-Łagiewniki. To ustanowione przez Jana Pawła II światowe centrum kultu Bożego Miłosierdzia. Kult ten ma coraz większy zasięg przestrzenny, wyróżniający to sanktuarium spośród innych ośrodków pielgrzymkowych Europy. Ruch pielgrzymkowy wzrasta tu z każdym rokiem, przekraczając obecnie 2 mln osób. Zaczęły się pojawiać pielgrzymki piesze, również z odległych miast. Ważną rolę w rozwoju ośrodka odegra niewątpliwie powstające z inicjatywy kard. Stanisława Dziwisza Centrum Jana Pawła II "Nie lękajcie się".
W Krakowie obok Łagiewnik nawiedzana jest też katedra Wawelska, Skałka, kościół Ecce Homo, Mogiła. Kraków stanowi ważne centrum na europejskim szlaku Jana Pawła II.
3. Kalwaria Zebrzydowska jest jednym z najbardziej znanych w Europie miejsc kultu Męki Pańskiej i kultu maryjnego. Na odbywające się tu uroczystości pasyjne w Wielkim Tygodniu i maryjne w sierpniu przybywa wielu pielgrzymów i turystów z całej Europy. Cały zespół klasztorno-parkowy wraz z unikatowej wartości kalwarią został wpisany w 1999 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Sanktuarium ma zasięg europejski. Zapewne w przyszłości wykształci się "zespół pielgrzymkowy" Kalwaria Zebrzydowska - Wadowice, związany z osobą Jana Pawła II.
4. Licheń. Ośrodek popularny zwłaszcza wśród Polaków w kraju i na świecie. Wielostronna opieka duszpasterska i liczne inicjatywy religijne sprzyjają dynamicznemu rozwojowi ośrodka. Jest to z pewnością największe sanktuarium Polski Północnej.
5. Góra Świętej Anny. Przyjazdy obcokrajowców obejmują przede wszystkim pielgrzymów i turystów z sąsiednich Niemiec. Stanowią oni znaczący odsetek (ponad 10%) ogólnej liczby odwiedzających sanktuarium. Należy sądzić, że tego rodzaju "sentymentalne przyjazdy" z Niemiec będą w coraz szerszym zakresie obejmować również Bardo Śląskie, Wambierzyce, Gietrzwałd i Świętą Lipkę.
6. Warszawa. Cudzoziemcy często nawiedzają grób ks. Jerzego Popiełuszki, a mieszkańcy Europy Wschodniej również relikwie św. Andrzeja Boboli. Często pielgrzymi łączą pobyt w Warszawie z odwiedzinami pobliskiego Niepokalanowa, związanego z postacią św. Maksymiliana Kolbego.
7. Grabarka. Ranga międzynarodowa tego prawosławnego sanktuarium stale wzrasta. Rozszerza się zasięg dorocznych spotkań młodzieży z całego kontynentu.
8. Oświęcim. Specyficzny ośrodek "parapielgrzymkowy" dla wyznawców różnych religii. Już obecnie rozwijają się tutaj międzynarodowe spotkania ekumeniczne.
9. Należy wreszcie podkreślić, że już obecnie dla rozwoju przyjazdów pielgrzymów zagranicznych istotne znaczenie mają polskie odcinki europejskiego Szlaku Jana Pawła II. Kilka wariantów tego szlaku przebiega przez nasz kraj, prowadząc w kierunku różnych stron kontynentu. Ważnymi punktami na tej trasie będą miejsca spotkań z Janem Pawłem II podczas jego podróży apostolskich do Polski w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999, 2002. Coraz więcej osób będzie też podróżować szlakami wędrówek Karola Wojtyły.
Możemy się spodziewać, że systematycznie będzie również wzrastać ranga międzynarodowa niektórych ośrodków posiadających obecnie zasięg ponadregionalny. Wspomniano już o Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Wambierzycach i Bardzie Śląskim. Do grupy tej można dodać Ludźmierz, który ma szansę na odgrywanie ważnej roli wśród sanktuariów górskich Europy, Kalwarię Pacławską jako perspektywiczny ośrodek ekumeniczny oraz Trzebnicę związaną z przyjazdami ludności niemieckojęzycznej. Śledząc tendencje w zakresie rozwoju pielgrzymowania, należy też przyjąć, że również ośrodki mniejsze - o zasięgu regionalnym czy nawet lokalnym - mogą już w niedalekiej przyszłości zacząć się przekształcać w centra przyciągające coraz więcej pątników. Zależeć to będzie przede wszystkim od inwencji gospodarzy sanktuariów, a także od lokalnych władz samorządowych.
"Niedziela" 33/2006